Een jonge Zimbabwaanse mensenrechtenjurist was in zijn eigen land niet meer veilig. In Nederland zet hij als activist en academicus zijn strijd voor een vrijer Zimbabwe voort.

Wetten zijn er om de rechten van burgers te beschermen. Maar in Zimbabwe werkt de rechtsstaat anders, zegt de gevluchte jurist en mensenrechtenactivist Emmanuel (niet zijn echte naam). De functie van de wet is er gekaapt door de politieke elite, die het land al decennialang in een ijzeren greep houdt en wetten misbruikt als repressiemiddel. Wie zich kritisch uitlaat over de regering, riskeert zware straffen. Dat geldt ook voor wetenschappers.

Zelfs in de collegezaal is het voor academici niet veilig om vrijuit te spreken. Docenten zijn alleen toegestaan om kennis te doceren die strookt met het gedachtengoed van het regime. Afwijkende kennis wordt bestempeld als ideologie en is verboden. “Toen ik rechten studeerde aan de Universiteit van Zimbabwe, had ik een paar heel moedige docenten die vertelden over het rechtssysteem in ons land en waarom hervormingen zo hard nodig zijn,” vertelt Emmanuel. “Daarmee riskeerden ze veel. De inlichtingendiensten plantten informanten op de campus die zich voordeden als studenten of docenten, dus je wist nooit wie je kon vertrouwen. Een kritische docent kon zomaar ontslagen, gearresteerd of gemarteld worden.”

Bedreigingen

Al tijdens zijn masterstudie bouwde Emmanuel een naam op als mensenrechtenactivist en -advocaat. Hij verdedigde slachtoffers van mensenrechtenschendingen, die in veel gevallen waren gemarteld door staatsveiligheidsagenten. Toen de verkiezingstijd aanbrak, werd het voor Emmanuel te gevaarlijk om in het land te blijven. “In de aanloop naar verkiezingen zien we in Zimbabwe veel mensenrechtenschendingen. Het politieke geweld laaide op, en ik wist dat ik een doelwit was. Ik werd bedreigd en geïntimideerd. Het was niet veilig meer, dus ik besloot het land te ontvluchten.”

Een kritische docent kon zomaar ontslagen, gearresteerd of gemarteld worden

Dat is nu een paar jaar geleden. “Ik was van plan om direct na de verkiezingen terug te komen, als de rust was wedergekeerd,” aldus Emmanuel. Maar omdat hij zich ook buiten de landsgrenzen bleef uitspreken tegen de Zimbabwaanse regering, waren de risico’s van zijn voorgenomen terugkeer te groot. “Ik werd nog steeds bedreigd. Een studievriend zei tegen me dat ik moest wegblijven. Dat begon als vriendschappelijk advies, daarna werden het bedreigingen. Hij bleek voor de inlichtingendiensten te werken.”

In vrijheid en veiligheid

Via Berlijn, waar hij zijn proefschrift schreef over het verband tussen corruptie en mensenrechtenschendingen, kwam Emmanuel terecht in Nederland. Hij werkt nu als universitair onderzoeker en probeert hier een nieuw bestaan op te bouwen. “In Nederland kan ik in vrijheid en veiligheid mijn werk doen. Dat is het grootste verschil met Zimbabwe – ik hoef me geen zorgen meer te maken over mijn fysieke veiligheid,” legt hij uit. “De vele fietsers,” voegt hij er lachend aan toe, “die zijn hier wel een gevaar.”

“Op emotioneel vlak is het ook anders,” aldus Emmanuel. “Mijn wetenschappelijke werk is hier met minder emotie omgeven. In Zimbabwe is het onmogelijk om je werk als academicus niet persoonlijk te laten worden. Het ís persoonlijk, want het raakt direct aan je eigen leven.”

Braindrain

Uiteindelijk hoopt Emmanuel veilig terug te kunnen keren naar Zimbabwe. “Veel hoogopgeleiden hebben het land verlaten. Die braindrain zal op de lange termijn grote gevolgen hebben voor het onderwijs in Zimbabwe. Daar maak ik me zorgen over. Onderwijs is een recht op zich, maar het vormt ook de basis voor aanspraak op andere rechten en vrijheden. Kennis is onmisbaar voor emancipatie.”

Kennis is onmisbaar voor emancipatie

Soms frustreert het Emmanuel dat hij zijn eigen kennis maar beperkt kan inzetten in de strijd voor mensenrechten en democratie in Zimbabwe. “Ik doe onderzoek naar financiële misdrijven, wat een cruciaal probleem is in mijn land. Ik wil iets voor mijn volk betekenen in de strijd tegen corruptie en in de hervorming van het rechtssysteem, en ik heb ideeën waarvan ik weet dat ze voor verandering zouden kunnen zorgen. Maar omdat ik hier ben, kan ik die ideeën niet in de praktijk brengen.”

Toch blijft Emmanuel zich ook in Nederland als activist en academicus inzetten voor Zimbabwe. “Ik heb mijn land moeten verlaten, maar ik ben opgevangen op een plek waar ik vrij ben om te zeggen en te schrijven wat ik denk, zonder repercussies. Ik kan op de Zimbabwaanse radio spreken, artikelen publiceren, boeken schrijven,” zegt hij. “Een vrij Zimbabwe is nog ver weg, maar door mijn stem te laten horen probeer ik een bijdrage te leveren aan de democratische transitie die er uiteindelijk zal komen.”